Sterk en ruw
Vissenhuid lijkt misschien glibberig en glad, maar is opvallend ruw en sterk. Al zo’n tweeduizend jaar wordt het daarom over de hele wereld gebruikt als schuurpapier. Vooral haaien- en roggenhuid is hiervoor heel geschikt: de puntige huidtanden schuren het ruwste oppervlakte glad. Doordat het bindweefsel in de huid van vissen kruislings loopt, is het zelfs sterker en duurzamer dan zoogdierhuid van vergelijkbare dikte. De maker van deze dorsvlegel uit het Zuiderzeegebied had dat goed begrepen: het verbindingsstuk tussen vlegel en stok bestaat uit een stukje palingleer. Praktisch en duurzaam tegelijk!- Dorsvlegel, paling, hout, Wieringen
Collectie Wieringer Eilandmuseum Jan Lont, Hippolytushoef - Vijl, rog, hout, rotan, Sulawesi, cultuur: Toraja
- Rasp, rog, bamboe, rotan, Sumatra, cultuur: Simalur
- Vijl, rog, hout, rotan, Siberut, cultuur: Sadukkei, circa 1940
‘Aquatilium tegumenta plura sunt. (…) Aspera cute ut squatina, qua lignum et ebora poliuntur.’ -
‘De waterdieren hebben veel verschillende bedekkingen. (…) Met een ruwe huid, wat gebruikt kan worden om hout en ivoor te schuren.’
Plinius de Oudere (23-79 n. Chr.), Naturalis Historia, 9e boek, folio 78v, manuscript-uitgave uit de 2e of 3e kwart 12e eeuw
i
The British Library Board
Terug naar inhoud
Sabels en status
Vissegrijn – leer van haaien- of roggenvel – is zowel decoratief als ruw. Omdat het zo stroef is werd het al vanaf de dertiende eeuw in Azië gebruikt om de handvatten van zwaarden mee te bekleden. Een zwaard moet tijdens een gevecht immers niet uit je handen glippen… De mooiste en duurste vishuiden werden, met name in Japan en China, gebruikt voor handvatten en schedes van zwaarden. Deze rijkversierde zwaarden en sabels werden zo steeds meer een statusobject. Ook in Nederland werden vanaf de zestiende eeuw de handgrepen van wapens bekleed met segrijn, zoals die van sabel nr. 2: een patriottische sabel uit de tijd van de Bataafse Republiek.
- Sabel, rog, staal, messing, hout, koperdraad, Nederland, 1908
Collectie Westfries Museum, Hoorn - Sabel, rog, staal, messing, hout, koperdraad, inscriptie: voor vaderland en vrijheid, Nederland, circa 1800
Collectie Stichting Musea Noardeast Fryslân - Dubbelzwaard met schede, rog, hoorn, metaal, China, 19e eeuw
- Sabel met schede, rog, been, ijzer, herkomst onbekend
- Zwaard, rog, hout, metaal, zijde, lakwerk, Japan
- Zwaardgevest, rog, hout, zijde, Japan
Collectie Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen
Handel in vis
In de zeventiende eeuw veroverde en koloniseerde de Verenigde Oost-Indische Compagnie delen van Azië met geweld. Ze vestigde handelsposten in het gebied en handelde in onder andere roggenvellen. Het segrijn dat men in Japan gebruikte voor zwaarden, werd aangevoerd vanuit het koninkrijk Ayutthaya (Thailand) en vanaf de kust van Coromandel in India. De Nederlanders beheersten via het mini-eilandje Dejima een groot deel van de handel met Japan. De inter-Aziatische handel was het meest winstgevend voor de VOC: tussen 1633 en 1663 werden een half miljoen roggenvellen verscheept tussen Thailand en Japan.
Notitieboekje met cartouche van zeilschip en wapen van de VOC-kamer van Rotterdam, segrijn, zilver, 18e eeuw
Collectie Fries Museum, Leeuwarden
Portret van een onbekende man (samoerai) gekleed in wapenuitrusting, met de hand ingekleurde albumine, Japan, circa 1870-1890, door Felice Beato, Kusakabe Kimbei of baron Raimund von Stilfried
Collectie Spaarnestad Photo
Wetenschappelijke instrumenten
Het bijzondere patroon van gepolijste roggen- en haaienhuid viel ook Engelse wetenschappers in de achttiende eeuw op. Dit kostbare en ‘exotische’ materiaal paste goed bij de zoektocht naar nieuwe werelden en kennis; microscopen en telescopen werden daarom bekleed met segrijn. In Frankrijk werd vanaf 1730 groen segrijn populair. De achterkant van gepolijst bruin segrijn kreeg een laag groene verf, waardoor het patroon beter zichtbaar werd. Behalve voor groen kon de modebewuste koper ook kiezen voor een roze of rode variant. Het kenmerkende segrijnpatroon werd ook typerend voor verrekijkers, waarop dit motief nog altijd herkenbaar is.
Gregoriaanse telescoop op driepootstatief, rog, glas, messing, mogelijk Engels, circa 1780
Aardse kijker, rog, karton, glas, Londen, circa 1725-1775
Spiegeltelescoop met opbergkoker, haai, rog, messing, glas, pluche, hout, mogelijk Engels, circa 1790-1810
Collectie Rijksmuseum Boerhaave, Leiden
Verrekijker, metaal, 20ste eeuw
Privécollectie
Waterdichte vis
In regio’s met weinig zoogdieren, maar wel veel vis, werd gelooide vissenhuid gebruikt in kleding en accessoires. Zo werd in Zuidoost-Siberië – bij de volken Nivch en Oroch – veel zalmhuid gebruikt in tassen, jassen en schoenen. Het zalmleer is niet warm, maar wel waterdicht en erg sterk. De jassen werden over meerdere lagen kleding gedragen. De tassen werden uit verschillende huiden samengesteld en versierd. Een groot nadeel van vissenleer is het beperkte bruikbare oppervlak; er zijn flink wat zalmhuiden nodig voor één jas.
Laarzen, zalm, Amur-regio, cultuur: Nivch, circa 1875-1898
Reistas, zalm, Amur-regio, cultuur: Oroch, circa 1875-1898
Collectie Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen
Terug naar inhoud
Fishion
Vissenhuid is een restproduct; het blijft over bij de verwerking van vis voor consumptie. Daardoor is het een ecologisch en duurzaam alternatief voor ‘exotisch‘ leer van slangen of krokodillen. Het bijzondere patroon van bijvoorbeeld zalm- of nijlbaarshuid leent zich goed voor hedendaagse toepassingen in ecologische en duurzame mode. Ook palinghuid is geschikt voor tassen en portefeuilles, hoewel de met uitsterven bedreigde paling niet altijd duurzaam wordt gevangen of gekweekt.
Sneakers, zalm, kurk, rubber, textiel
Collectie North Sea, Woden, Denemarken
Lionfish-shoe, Quint Verhaart, zalm, vinnen van de koraalduivel, winnaar Global Footwear Awards,
Collectie ‘Victims of Absence’ 2020
Koffer, paling, metaal, 20ste eeuw Privécollectie
Riem, Atelier de Groot Harlingen, nijlbaars
Collectie aterlierdegroot.nl
Een pak van vis
Deze interpretatie van een vissersmanskostuum is gebaseerd op de historische Wieringer visserskleding en samengesteld uit meer dan 250 ambachtelijke en met de hand gelooide visvellen. De Zuidwester en de mouwtjes zijn gemaakt van sliptong, de beenkappen van kabeljauw, sliptong en paling, en de voorschoot en bretels van sliptong en zalm.
Vissermanskostuum, Iris Hos, sliptong, kabeljauw, paling, zalm
Collectie Wieringer Eilandmuseum Jan Lont, Hippolytushoef
Werk van visschubben
Marian Bijlenga maakt haar werk van visschubben, een restproduct van de duurzame vissenleerproductie in IJsland. De grote nijlbaarsschubben zijn gekleurd met henna of zijdeverf, en zijn aan elkaar gestikt tot transparante objecten, waarbij de schaduwwerking een belangrijk deel is van het werk.
Kruis-schub 2010, nijlbaarsschubben, verf
Veelkleurig 2021, nijlbaarsschubben, verf
Collectie Marian Bijlenga
De Vogels van Hélène Min zijn onderdeel van een animatiefilm vanuit vogelperspectief. Dit project, dat bestaat uit met vissenhuid en ijzerdraad getekende sculpturen, is een vrije bewerking van de komedie ‘De Vogels’ naar Aristophanes (414 v. C.). Vissenhuid draagt iets van de onmetelijke zeeën in zich, zoals de hemel erboven de vogels draagt in een volmaakt evenwicht. De animatiefilm is te bekijken via de touchscreen.
Grutto’s balts, sliptong, ijzerdraad, Oost-Indische inkt, 2018
Hop en reiger, sliptong, ijzerdraad, Oost-Indische inkt, 2018
Kraai loopt wacht, sliptong, ijzerdraad, Oost-Indische inkt, 2018
Collectie Hélène Min
Evelyn van Oosterhout
De Groningse kunstenares Evelyn van Oosterhout is gespecialiseerd in kunstvoorwerpen van vissenhuid. Dit doek van dunne, vrijwel transparante huiden laat de complexe structuur van de verschillende vissenhuiden zien. De vissenhuiden vormen een ragfijn lijnenspel. Het doek is gemaakt van de huid van kabeljauw, schol, tong, tarbot, tijgerzeewolf en paling.
Zonder titel, Evelyn van Oosterhout, kabeljauw, schol, tong, tarbot, tijgerzeewolf, paling, 2021
Collectie Museum Schokland
Terug naar inhoud
Evert de Graaf
Palingboer en kunstenaar Evert de Graaf woonde en werkte in Friesland. Hij bewerkte palinghuiden en naaiden ze daarna aan elkaar, zodat er landschappen en vergezichten ontstaan. Hij werkte met water, zout, aluin en soms ook met spiritus. Hier dompelde hij de gevilde huid in en liet die een nacht staan. Daarna waste hij de huid en droogde hij deze aan de buitenlucht. De geprepareerde vellen beschilderde hij soms met olieverf.
Zonder titel, Evert de Graaf, palinghuid op hout, olieverf, circa 2005-2010
Zonder titel, Evert de Graaf, palinghuid op hout, olieverf, circa 2005-2010
Collectie Klerkx / Van Gelderen
Terug naar inhoud
Hélène Min
De Vogels van Hélène Min zijn onderdeel van een animatiefilm vanuit vogelperspectief. Dit project, dat bestaat uit met vissenhuid en ijzerdraad getekende sculpturen, is een vrije bewerking van de komedie ‘De Vogels’ van Aristophanes (414 v. C.). Vissenhuid draagt iets van de onmetelijke zeeën in zich, zoals de hemel erboven de vogels draagt in een volmaakt evenwicht. De animatiefilm is te bekijken via de touchscreen en de QR-code.
Kraanvogels, Hélène Min, sliptong, ijzerdraad, Oost-Indische inkt, 2018
Collectie Hélène Min
Terug naar inhoud
Hoe voelt dat?
Vissenhuid kan op veel verschillende manieren bewerkt worden: de huid kan met of zonder schubben gebruikt worden, het kan gelooid worden met bijvoorbeeld olie, kokos of eek, en het eindproduct kan gepolijst of geverfd worden. De verschillende bewerkingsmethoden hebben invloed op hoe de vissenhuid aanvoelt en welke kleur hij uiteindelijk wordt. Kijk maar naar de kabeljauw die met drie verschillende looivloeistoffen bewerkt is, en voel het verschil tussen de zalm die gelooid is in de fabriek van Nordic Fish Leather (2) en de zalm die handmatig bewerkt is (7). En zelfs de kostbare rog met zijn mooie patroon laat zich hier aaien, net als de gladde zeewolf.
- Pijlstaartrog
- Zalm
- Zeewolf
- Kabeljauw - olielooiing
- Kabeljauw - eeklooiing
- Kabeljauw - kokoslooiing
- Zalm - eeklooiing
- Tong met schubben
- Tong zonder schubben
Terug naar inhoud
Neusje van de zalm – chique vis
In de achttiende eeuw werden in vissenhuid verpakte, luxe gebruiksvoorwerpen populair in Nederland. Chique bestekfoedralen, horloges en kokers werden bekleed met segrijn, net als veel bijbels. De vissenhuidenvoorwerpen waren niet alleen heel luxueus, maar hadden ook een praktisch doel. Zo is het mesje van de familie Spaander uit Volendam gebruikt voor het plooien van de kenmerkende Volendamse hul. Ook in andere landen werd segrijn gebruikt; de fraaie Japanse pijp- en tabakhouder bijvoorbeeld – de kiseruzutsu en tabako-ire – zijn bekleed met roggenhuid.
Maar is het allemaal echte vissenhuid? De term ‘segrijn’ werd niet alleen voor vissenhuid gebruikt maar ook voor korrelig leer, gemaakt van paarden- en ezelhuiden met behulp van zaden. Daarnaast werd het patroon ook al snel geïmiteerd, en met bijvoorbeeld een drukpers in leer gedrukt. Eén van de bijbelomslagen is gemaakt van zo’n imitatie; in het leer is een regelmatig patroon gedrukt.
Hulleplooimesje met foedraal, rog, zilver, meesterteken: G. Reek, Hoorn, circa 1872-1881
Mes en vork met foedraal, haai, porselein, zilver, inscriptie: P.D. Daalder 1768, Zaanstreek
Reisbestek in foedraal, segrijn, zilver, 1849
Lepeletui, rog, zilver, fluweel, olieverf, papier, circa 1700-1750
collectie Zuiderzeemuseum, Enkhuizen
Mes in schede van roggevel, rog, cornalijn, zilver, Nederland (?), 18e eeuw
Bijbel, segrijn, papier, zilver, meesterteken: Wyger Cornelis Schreuder, Sneek, circa 1750
collectie Stichting Musea Noardeast Fryslân
Horloge, rog, glas, goud, messing, J.H. Markham Londen, 18e eeuw
Bijbel, segrijn, papier, zilver, uitgever: Pieter Keur, Dordrecht, 1719
collectie Fries Museum, Leeuwarden
Etui voor sigaren of sigaretten, segrijn, zilver, meesterteken: J. van Geelden, Schoonhoven, circa 1860 – 1872
privécollectie
Pijphouder (kiseruzutsu) met tabakhouder (tabako-ire in de vorm van een inro) en pijp (kiseru), rog, bamboe, agaat, zilver, Japan, midden tot eind 19e eeuw
privécollectie H.P. Steensma
Afkijken van de vis
De bijzondere samenstelling van vissenhuid inspireert wetenschappers. Haaienhuid wordt bijvoorbeeld nagebootst in zwemkleding. Een haai kan namelijk snel zwemmen dankzij de kleine schubben die zijn huid bedekken; deze huidtandjes breken de oppervlaktespanning van het water zodat de haai minder weerstand voelt en er sneller doorheen glijdt. Ditzelfde principe wordt ook steeds meer toegepast in de vliegtuigbouw; de luchtweerstand wordt verminderd door de schubben van haaienhuid na te bootsen. Ook de gunstige, medische eigenschappen van vissenhuid waren vroeger al bekend. In delen van Engeland, Ierland en de Duitstalige gebieden werd palingvel gebruikt als medicijn tegen reuma: stukken vel werden rond de pijnlijke gebieden gezwachteld. Deze remedie gaat verder dan 'oma-weet-raad'; momenteel wordt er onderzoek gedaan naar de geneeskrachtige werking van onder andere tilapia. Deze vis bevat namelijk veel collageen dat sterk overeenkomt met menselijk collageen. Zo bevordert het aanbrengen van gesteriliseerde tilapiahuid op brandwonden een snelle genezing. Daarnaast heeft vissenhuid een antibacteriële werking en houdt deze goed vocht vast.
Terug naar inhoud
Duurzame vis
Vissenhuid is een veelzijdig materiaal dat (her)ontdekt wordt door onder andere de mode-industrie. Gelooide vissenhuid heeft niet alleen een opvallend patroon, maar is ook tot wel negen keer zo sterk als runderleer van dezelfde dikte. Daarnaast kan vissenleer op een verantwoorde manier geproduceerd worden; vissenhuid is restafval bij
de verwerking van vis voor consumptie. Van dit 'restafval' wordt vissenleer gemaakt, door de schubben van de huid te schrapen, deze te looien en eventueel te verven. Zo produceert bijvoorbeeld Nordic Fish Leather in IJsland vissenleer op een duurzame en CO2-neutrale manier.
Dit looiproces bouwt voort op tradities in onder andere het Arctische gebied.
Over de hele wereld zijn voorbeelden van gebruik van vissenhuid te vinden. In IJsland maakte men schoenen van zeewolf, in Noordelijk Afrika trommels van vissenhuid, op Kiribati helmen van de kogelvis en de zeemannen van New England rolden palinghuid om hun haar, om een stevige staart te maken. In Denemarken gebruikte men in de Tweede Wereldoorlog schol voor schoenen en riemen, om het tekort aan zoogdierhuid te compenseren. Maar van vissenhuid wordt niet alleen vissenleer gemaakt, er wordt ook onderzoek gedaan naar andere toepassingen, zoals MarinaTex. Dit is een composteerbaar plastic gemaakt van vissenhuid, schubben, algen en zee-afval. De unieke eigenschappen van onder andere vissenhuid worden zo ingezet als oplossing voor het plasticprobleem.
Terug naar inhoud
Echt segrijn
Haaien en roggen zijn vissen met een ruwe huid die bestaat uit schubben van tandbeen. Deze 'huidtanden' vormen een decoratief patroon. De patronen van deze twee vissoorten zijn verschillend: de ronde huidtanden van de rog staan vaak in een willekeurig patroon, met midden op de rug een aantal grotere schubben. De haai heeft puntige en ruitvormige schubben, die in een gelijkmatig patroon richting de staart gerangschikt zijn. De bewerkte (vaak gepolijste en gelooide) roggen- en haaienhuid wordt 'segrijn' genoemd. Vooral de tropische pijlstaartrog en de kaardrog worden gebruikt voor roggensegrijn; voor haaiensegrijn worden verschillende -ook Europese- haaien gebruikt. Op deze prent uit 1726
zijn 'Siamsche Rochevellen' en hun waarde te zien. Hoe groter de rog, hoe meer er voor betaald moest worden. Het bijzondere patroon van de roggenhuid is duidelijk zichtbaar.
Het drogen van roggenvellen in Siam (hedendaags Thailand) in: 'Verhandeling der Zee-horenkens en Zeegewassen In en omtrent Amboina En de naby gelegene Eylanden [...r, uitgave uit 1726. Collectie Maritiem Museum Rotterdam.
Terug naar inhoud
Colofon
Deze tentoonstelling is een samenwerkingsproject in het kader van het Netwerk Zuiderzeecollectie van:
- Huizer Museum
- Museum Het Oude Raadhuis, Urk
- Museum Schokland
- Museum Spakenburg
- Stadsmuseum Harderwijk
- Stichting Musea Noardeast Fryslân
- Waterlandsmuseum de Speeltoren, Monnickendam
- Wieringer Eilandmuseum Jan Lont
- Zuiderzeemuseum, Enkhuizen
Met dank aan de bruikleengevers:
atelierdegroot.nl, Collectie Klerkx / Van Gelderen, Hélène Min, Iris Hos, Marian Bijlenga, Mart en Bea Horstman, Provincie Fryslân | Fries Museum Leeuwarden, Quint Verhaart, Rijksmuseum Boerhaave Leiden, H.P. Steensma, Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen, Westfries Museum Hoorn, Woden Denemarken, en enkele particuliere collecties.
Ontwerp: Perspekt Studio’s, Haarlem
Het project werd mogelijk gemaakt dankzij de steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds, het BNG cultuurfonds, Stichting Zabawas, het Mondriaanfonds, Gemeente Noardeast-Fryslân, Gemeente Harderwijk, Gemeente Bunschoten en Gemeente Sûdwest-Fryslân.